Pod koniec lat 50. zapadła decyzja o zakończeniu działalności lotniska w Czyżynach oraz o przeznaczeniu otaczających je terenów na cele rozwoju nowej zabudowy. Równolegle z wydłużeniem ul. Mogilskiej i budową prowadzącej na pl. Centralny w Nowej Hucie al. Jana Pawła II (oryginalnie Planu 6-letniego) ruszyła budowa dwóch osiedli mieszkaniowych, które od nazw istniejących ulic nazwano Ugorek i Wieczysta. Projekty powstały w Miastoprojekcie Kraków. Zespoły wznoszone w latach 60., już po przełomie 1956 roku, świadomie nawiązywały do wzorów modernistycznych.
Jako pierwsze wybudowano osiedle Wieczysta. W bezpośrednim sąsiedztwie trasy do Nowej Huty wzniesiono pięć dziesięciopiętrowych punktowców z charakterystycznym cofnięciem dachu na ostatniej kondygnacji. Za nimi zaplanowano niższe pięciopiętrowe bloki o południowej ekspozycji. Od północy osiedle zamyka bryła dziesięciokondygnacyjnego bloku mieszkalnego. Budynek o długości 180 m w chwili powstania był największym budynkiem mieszkalnym w Krakowie. Wyróżniają go pofalowana konstrukcja, podniesienie wybranych fragmentów na słupach oraz oryginalne pochyłe zwieńczenie ostatniej kondygnacji.
Po północnej stronie znajduje się osiedle Ugorek. Kompozycję urbanistyczną otwierają trzy jedenastopiętrowe punktowce, za nimi umieszczono w trzech rzędach piętnaście podłużnych bloków o zachodniej ekspozycji. Przeważają budynki pięciokondygnacyjne, trzy z nich to długie, dziesięciokondygnacyjne jednostki. W centrum osiedla zrealizowano budynek domu kultury i kina o charakterystycznym skośnym, ekspresyjnym zadaszeniu (proj. Anna Sierosławska). Ponadto wybudowano tam dwa pawilony handlowe, dwa przedszkola, a na osiedlu Wieczysta – szkołę podstawową. Po wschodniej stronie zespołu zrealizowano także Technikum Kolejowe oraz Technikum Wodno-Melioracyjne. Wykorzystane projekty architektoniczne powielają rozwiązania stosowane przez zespół Miastoprojektu w innych miejscach, m.in. na osiedlach Nowa Grzegórzecka i Wrocławska.
Przez sześćdziesiąt lat osiedle uległo znacznym przekształceniom w wielu obszarach. Zmiana polityczna na przełomie wieków przyniosła rozdrobnienie osiedlowej struktury: przekształcenie SM „Wspólnota” na siedem niezależnych jednostek, masowe przejścia z opcji lokatorskiej na własnościową. W osiedlu zauważalna jest luka demogra- ficzna – według badań z 2010 roku aż 37 procent mieszkańców stanowiły osoby w wieku poprodukcyjnym przy jednoczesnym wzroście liczby mieszkań przeznaczonych na najem krótkoterminowy, głównie dla studentów. W 2022 roku lukę tę częściowo wypełniły rodziny uciekające z objętej wojną Ukrainy. Zmiany zaszły też w przestrzeni i obszarze usług. Od przełomu wieków zaczęły pojawiać się chaotyczne uzupełnienia zabudowy, wzrosła liczba pojazdów, a w wyniku grodzenia zanikły „osiedlowe skróty”. Wygasają też drobne usługi w przyziemiach budynków.
W 2013 roku osiedla Wieczysta i Ugorek zostały zakwalifikowane do pierwszego pilotażowego programu rehabilitacji zabudowy blokowej na terenie Gminy Miejskiej Kraków. Wdrożono Program Aktywności Lokalnej, w bloku przy ulicy Ugorek 1 otwarto osiedlowy punkt MOPS. Świetlica „PAL” i lokalny warsztat szewca to najcenniejsze dla nich miejsca – dowód na to, że osiedle wciąż żyje w znanej mieszkańcom postaci.
Kameralna skala urbanistyki, niewielka odległość od historycznego centrum miasta oraz dostępność komunikacyjna – głównie za sprawą istniejącej tu od początku linii tramwajowej – uczyniły z Ugorka osiedle przyjazne do życia, choć nie idealne. Wspominają o tym pierwsi lokatorzy osiedla. Pozostało ich niewielu – niekiedy jedna osoba na cały blok.
„Ja byłam taką osobą, która cieszyła się, że idzie mieszkać do bloku. Wcześniej mieszkałam w centrum Krakowa – wysokie mieszkanie na 3,5 m2 z wielkimi, szesnasto- kwaterowymi oknami. Na myśl o ich myciu dostawałam dreszczy” – wspomina siedemdziesięciopięcioletnia mieszkanka. „Kiedy poszłam do pracy, pierwsze, co zrobiłam, to założyłam książeczkę mieszkaniową i czekałam, aż dostanę mieszkanie w bloku i nie będę musiała już tego wszystkiego ogarniać. No i dostałam mieszkanie… na siódmym piętrze, bez balkonu, o powierzchni 19 m2. Straszna garsoniera”. Po chwili dodaje z uśmiechem: „To wcale nie rozwiązało problemu sprzątania… Trzeba było przesuwać meble, żeby dojść do okna i je umyć”.
Wieczysta-Ugorek było jednym z pierwszych zwartych i planowo zaprojekto- wanych osiedli spółdzielczo-mieszkaniowych – to dlatego we wspomnieniach mieszkańców dominują wątki dotyczące sposobu pozyskania nieruchomości i formy własności (na przykład wkład własny, członkostwo w spółdzielni, ścisłe powiązanie „metrażu” z liczbą domowników). Lokatorom najbardziej w pamięć zapadły kwestie dotyczące codziennego życia w bloku (rozkład mieszkań, „ślepe” kuchnie, wyparzanie pieluch na kuchence, mycie naczyń w wannie). Sporo uwagi poświęca się lokalnej infrastrukturze społecznej, która bardzo ułatwiała życie młodym rodzicom: „Wszyscy na klatce się znali, a dzieci chodziły do tej samej szkoły kilka bloków dalej. Wiedziałam, z kim i gdzie się bawią”. Z nostalgią wspominają też repertuar nieczynnego kina Ugorek.
Nieodłącznym elementem historii Wieczystej-Ugorka jest przyroda. „Za ulicą były pola, normalnie rosło zboże. Koleżanka, która wówczas była czteroletnim dzieckiem, wszystko pamięta” – z niedowierzaniem kiwa głową jedna z osób. Osiedle wybudowano na granicy łąk i innych podmokłych terenów zakola Wisły, co znajduje odzwierciedlenie we wspomnieniach; pewna kobieta wspomina, jak w dzieciństwie chodziła na pobliskie Dąbie, gdzie było mnóstwo stawów. W nich regularnie się kąpała, do czasu, aż je zasypano. Zielone otoczenie osiedla nie tylko jest tłem dla ich życia, ale niekiedy stanowi źródło wspomnień. Jedna z rozmówczyń wspomina: „Park Lotników wygląda na strasznie stary, ale pamiętam jego początek. Jak byłam mała, to nas wysiedlono z tych terenów. Właściwie nie było tu jeszcze parku, tylko bardzo małe drzewa; dla mnie to była pusta przestrzeń, zupełnie jak pole… no a potem zaczęły rosnąć. Za ten czas drzewa naprawdę pięknie urosły”. Inna rzuca lekko: „Pamiętam, że byłam dzieckiem, jak sadzili drzewka. I teraz śmieję się, bo drzewka stare, spróchniałe, a ja, cóż… młoda!”.
Dziś dla starszych mieszkańców źródłem codziennej rozrywki jest obserwowanie osiedlowej przyrody. „Mamy wiewióry, lisa… Mamy zająca” – wymienia mieszkanka. Inna z dumą odpowiada: „Myślę, że inne osiedla mogą nam pozazdrościć tej zieleni. Może nawet inne miasta i kraje”. Wartość lokalnego ekosystemu jest dla nich bezsporna.
Po 1950 roku zaczęto wcielać w życie postulaty zwiększenia intensywności zabudowy nowohuckich osiedli. Realizowane zgodnie z nowymi wytycznymi założenia przybierały formę parawanowych ciągów budynków mieszkalnych, oddzielających wnętrza osiedli od głównych dróg i wyznaczających w ten sposób granice kolejno wznoszonych jednostek sąsiedzkich.
W 1980 roku rozpoczęto budowę osiedla Kurdwanów Nowy, jednego z największych w obrębie dzielnicy IX Podgórze Duchackie. Podłużny układ założenia wzniesiono po wschodniej stronie osadników Krakowskich Zakładów Sodowych „Solvay”, pomiędzy ulicami Wincentego Witosa i Stanisława Stojałowskiego.
W latach 70. w Krakowie kontynuowano rozwój zabudowy w ramach pasa północnego biegnącego od Nowej Huty w kierunku drogi wylotowej do Katowic. W 1976 roku końca dobiegła budowa osiedla XXX-lecia PRL (obecnie Krowodrza Górka). W tym samym czasie po północnej stronie rozbudowywanego ciągu dróg zaczęto wznosić zespół osiedli Prądnika Czerwonego i Białego
Projekt został zrealizowany przez zespół Fundacji Instytut Architektury:
dr Dorotę Leśniak-Rychlak, dr Dorotę Jędruch, Martę Karpińską i dr Michała Wiśniewskiego,
we współpracy z badaczkami i badaczami: Maciejem Rodakiem, Wojciechem Pietruchą, Agatą Kokoryn, Filipem Szelą, Moniką Mazurek; koordynacja projektu: Joanna Warchoł
Projekt powstał dzięki życzliwości i współpracy: Muzeum Krakowa, Muzeum Nowej Huty / oddział Muzeum Krakowa, Ośrodka Kultury im. C.K. Norwida, Klubu Kuźnia / oddział Ośrodka Kultury im. C.K. Norwida, Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej
Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury
Dofinansowano ze środków
budżetu Państwa
Edukacja Kulturalna
Osiedla mieszkaniowe Krakowa.
Społeczna i architektoniczna
historia miasta
Dofinansowanie:
81 000 zł
Całkowita wartość:
103 500 zł
Data podpisania umowy:
09.2024