Osiedle Robotniczej Spółdzielni Mieszkaniowej „Praca”

Towarzystwo Osiedli Robotniczych powstało w 1934 roku jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością na mocy uchwały Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów i stawiało sobie za cel budowę tanich mieszkań. Mieszkania budowane we własnym zakresie, jak i finansowane przez TOR były przeznaczone dla robotników i pracowników umysłowych zarabiających do 250 zł miesięcznie brutto. Czynsz miał oscylować w granicach 15–25 zł. Osiąganie zysków było wykluczone. Realizowano zespoły bloków z mieszkaniami o powierzchni do 36 m² i niewielkie domy jednorodzinne do 42 m².

W Krakowie TOR, działając w porozumieniu z Wojewódzkim Związkiem Międzykomunalnym Opieki Społecznej, powołało do życia Robotniczą Spółdzielnię Mieszkaniową „Praca”– przyszłego inwestora budowlanego. Katastrofalna sytuacja mieszkaniowa  w mieście sprawiła, że gmina nie zwlekała z przydzieleniem gruntów dla spółdzielni. Prace budowlane rozpoczęto 18 kwietnia 1935 roku, a pięć pierwszych domów poświęcono już 23 sierpnia. To imponujące tempo zostało utrzymane: w listopadzie tego samego roku przekazano przyszłym użytkownikom klucze do pierwszych 26 mieszkań. Czynsz – 20 zł miesięcznie – stanowił mniej niż połowę średniej ceny najmu w tamtym czasie w Krakowie.

Historia społeczna zapisana jest w tym miejscu na dwóch poziomach: realizacji kluczowego dla architektury modernistycznej tematu osiedla, ale przede wszystkim jako historia lokalnej społeczności. Jeszcze dziś przy ulicy Praskiej można spotkać osoby, których rodziny wprowadziły się tutaj w późnych latach 30. i których życie splotło się z trudną historią miejsca. Niewielkie pod względem skali osiedle funkcjonuje w pejzażu dzielnicy w rejonie tzw. Starych Dębnik. Uwagę zwracają kameralna zabudowa osiedla, zadbana zieleń między budynkami, suszące się pranie oraz liczne samorzutnie organizowane miejsca spotkań sąsiedzkich: domowe krzesła, stoliki. W osiedlu działają dwa niewielkie lokalne sklepy spożywcze.

We wspomnieniach starszych mieszkańców osiedla powraca temat obietnicy pozyskania mieszkań na własność, która przed wojną był atrakcyjną perspektywą dla lokatorów. Wybuch wojny, a potem przejęcie osiedla przez miasto i utworzenie zeń zespołu mieszkań kwaterunkowych zniweczyły te nadzieje.

Poddany niedawno termomodernizacji funkcjonalistyczny Dom Społeczny stanowi jeden z najważniejszych przykładów architektury międzywojennego modernizmu w Krakowie. Jest też symbolem robotniczej przeszłości osiedla. Pierwotnie miał organizować jego życie społeczne i kulturalne. Mieściły się tu sala kinowa, przedszkole, stołówka, sklepy i gabinet lekarski, świetlica, klub, biblioteka, czytelnia oraz zarząd osiedla. Po wojnie w budynku funkcjonowały Dom Kultury „Tęcza” i popularne kino. Dziś mieszczą się tu biblioteka, zarząd spółdzielni i Teatr Praska 52, prezentujący przede wszystkim repertuar komediowy dla dzieci i dorosłych.

Wielu dzisiejszych mieszkańców osiedla przechowuje w pamięci rodzinnej historie z pierwszych lat jego funkcjonowania. Wszystkie mieszkania były ogrzewane piecami kaflowymi, które wykorzystywano również do gotowania. Z biegiem czasu,
około lat 60., piece kaflowe w kuchniach zaczęto zastępować kuchenkami gazowymi. Każdy z budynków mieszkalnych początkowo miał jedno piętro i parter. W klatce na jednym poziomie znajdowały się trzy mieszkania. Każde z nich składało się z przedpokoju, dużej kuchni, małej łazienki oraz pokoju. W późniejszych latach wiele rodzin decydowało się na pomniejszenie kuchni i stworzenie dodatkowego małego pokoju.

Mieszkańcy mieli wydzielony pas ziemi pomiędzy budynkami, na którym mogli uprawiać warzywa, owoce oraz kwiaty na własny użytek. Do dziś między blokami rosną stare jabłonie i orzechowce. Jak wspomina jedna z mieszkanek: „Wszystko było dobrze przemyślane” – osiedle zaopatrzone było w szkołę, sklepy, a nawet małą przychodnię lekarską. We wspomnieniach mieszkańców powraca obraz miejsca otoczonego polami uprawnymi i łąkami. Obecnie cierpią oni z powodu dużego ruchu samochodowego na drodze do Tyńca przebiegającej przez środek osiedla.

W ostatnich latach wprowadziło się sporo nowych mieszkańców, co doprowadziło do zmiany  charakteru społeczności. Presja nowych mieszkańców na wybudowanie parkingów samochodowych pomiędzy blokami kosztem terenów zielonych powoduje konflikty.

Zdaniem jednej ze starszych mieszkanek rozmowy i pogawędki są nieodłączną częścią osiedlowej kultury. „Mam stoliki i krzesełka, i huśtawkę dla wnuczka, teraz dla prawnuczki. Leżaki, piaskownice, wszystko jest. Obchodziłem trzy dni temu urodziny. Jedliśmy tort, paliliśmy świece i te… race. Takie domowe historie” – opowiada jeden ze spotkanych w osiedlu mężczyzn.